İki güllənin yazdığı tale(История двух выстрелов)

  İki güllənin yazdığı tale

Kəllər lilli arx suyunu birnəfəsə,içirlər.Yayın istisi,ağır araba taqətlərini çoxdan kəsiblər.Neçə gündür yalnız gecələr və günün duran vaxtı nəfəslərini dəsələr də dayanmadan, ev-eşiyindən,isti yuvasından məhrum olmuş ailəni addım-addım,aram-aram doğmaları ilə görüşə gətirirlər bu kəllər.Az qalıb,lap az.Odur kənd də görünür.Böyük minnətdarlıq hissi ilə Qarabağın dağlardan süzülüb gələn Tərtərinin suyundan doyunca içirlər.Yalnız bir insan bu an hisslərini boğmağa cəhd edir.Gözləri sevinc,kədər,həsrətlə dolu Tərcə,əlacı olsa son damla yaşadək oturub ağlar.Ürəyi az qalır yerindən çıxsın.Ancaq iradəsi,çoxdan hissilərinə hakim kəsilib.Ağlaya bilmir,qadın zəifliyi qəlbinin dərinliyində əbədi donub.Yaxşı anlayır Tərcə.Dünyasının mənası bu körpələrdir.Dörd oğul,iki qız.Böyük qızı Gülüsümü də artıq üç ildir görmür.Tale belə imiş.Kiçik qızı nədənsə Tərcəni ,,bacı,,çağırir.Əvvələr təəccüblü görünsə də, tezliklə bu çağrışda təskinlik tapıb. Cılız və çevik qızcığaz uzun gecələrinin həmsöhbəti,ağır gündəliyinin köməkçisi,böyük qardaşının istəkli bacısı,kiçiklərin yolgöstərəni olub bu illərdə.İxtiyarsız gözü övladlarını axtarır.Yayın istisinə əhəmiyyət verməyən körpələr Qarabağın düzündə səs-küylə qaçışırlar.Ismayıl bir az kənarda səssiz-səmirsiz dayanıb kəndə tərəf baxır.Keçirdiyi hisslər,bir Tanrıya bəllidir.Tezliklə evə çatmaq,xatirəsində həkk olunmuş məhlə-bacanı görmək bir addımlıqda lövbər salıb,dayanıb.Kəllər nəfəslərini dəriblər, balacalar da artıq qan-tər içində əldən düşüblər.Evə çatan kimi mütləq üzləri üstdə düşəcəklər.Bəs nəyi gözləyir ana?...Gözləyir...Yerindən də tərpənmir.Soruşmağa ürəyi gəlmir İsmayılın.Boş yerdən ana övladları qızmar günün altında saxlamaz...Görenür bir səbəb var.

Arabada üzü gündən kələyağı ilə örtülmüş Həsrət ağlayır.Tərcə ağır addımlarla arabaya yaxınlaşır,gözüyaşlı körpəni qucağına alıb sakitləşdirir.İsmayıl artıq hər şeyi anlayır,odur ki,anasından gözlərini çəkib,balacalara qoşulur.Ana döşünü körpəyə verib yenə gözləri ilə nəyi isə,kimi isə axtarır.Kim bilir,kim anlayır bu insanı?Həsrətin körpəliyindən,böyük övladların uzaqlığından istifadə edib,Tərcə bütün varlığını göz yaşlarına təslim edir.Odlu,yanğılı yaşlar ürəyini dəlib ala gözlərindən yaz yağışı kimi süzülür,varlığına müvəqqəti təskinlik gətirirlər.Müvəqqəti...Buna da şükür...Gözlərini silir,Həstətin gözlərindən öpür.Körpə qığıldayır,ya gülümsəyir...Kim bilir körpələrin dilini?...Bu da bir bəhanə,bu da bir neçə məqam...Niyə bu qadın kəlləri arabaya qoşmur,ev-eşiyinə tələsmir?...

-Uzaq getməyin,burda ilan-çayən var-Tərcə Bəstini səsləyir.

-Yaxşı-uşaqlar birsəslə dillənirlər.Toz-torpağa qarışıb görünməz olurlar.

Tərcənin gözləri Yaman qobusunda qalıb.Əsrlərlə böyük dərələr yaradan bu kiçik dağ çayına nədənsə belə ad verib babalar-Yaman qobusu...

Murovun ağ saçlı zirvəsinə dikilir o ala gözlər.Nəmini,qüssəsini buza döndərmək üçün...Ürək yenə alovlanır, göz yaşları cilvələnir.Üzücü anlar sanki,hər şeyi yandırıb kül etmək üçün davam edirlər.Artıq dədə-baba yurdunun nəfəsinə isnişən övladlar uşaq sadəlöhvlüyü ilə hər şeyi unudub,səs-küylü dünyalarına qovuşublar.Ağla gözlər,sızla ürək.Bu son görüşdən kam al.Həsrət də yuxulayıb.Tərcə başını arabanın cağına söykəyib xəyalən o günlərə qayıdır...Bəxtəvər,qayğısız günlərə...

***

Bəsti bir neçə dəfə anasından soruşsa da,anlaşılası bir cavab ala bilmədi.Atası hardasa yaxınlardadır.Ola bilməz ki,istəkli qızını,fəxr ilə böyütdüyü oğullarını atsın.Yaxşı xatırlayır o günləri.Atasının dizi üstündə yuxuya getdiyi axşamlar indi yuxularını şirinləşdirir,körpə ürəyini pərvazlandırır.Nə olsun ki,yuxudur?Yuxular həyatdan da şirin olurlar.Şura hökumətinin gəlişi,var-dövlətlərinin müsadirəsi Bəstini az maraqlandırırdı.Bir az da uşaqlıq dünyasını sevindirirdi.Atası İbiş bəy son zamanlar həmişə evdə idi və sevimli qızını axşamlar dizi üstündə oxşayırdı.Üç ildir üzünü görmədiyi atasını bir gün də unutmadı balaca Bəsti.Hərdən xəyalında o anları canlandırdı,tarixin çarxını çevirdi,uşaqlıq saflığı ilə inandı-hər şey yoluna düşəcək.O gündən başladı bu açılı günlər.

***

-Qızım ağlama-İbiş bəy dəryazı kənara atdı.Bəstinin ağlamaqdan qızarmış gözlərini dəsmalla sildi-Nə baş verib?

-Yenə gəlmişdi Həsən...-hıçqırtı Bəstiyə sözünü tamamlamağa macal vermədi.Atasına qısılıb hönkürdü.Səsə başqa biçinçilər yığışmağa başladılar.Briqada başçısının narazılığına əhəmiyyət verməyib,İbiş bəyi dövrəyə aldılar.Hörməti vardı bəyin.Heç kəsə pisliyi keçməmişdi.Gücü çatandan hamıya əl tutub,arxa durmuşdu.Zamanın tələbinə baş əyib dədə-babasından qalma dövlətini də Şura hökumətinə vermişdi.İyirmi qoyun,iki inək,bir də kəhər atı,,Qaşqanı,,saxlamışdı.Onları da çox gördülər.Beş qoyun,bir inək saxladılar bəyə.Budur neçə gündür ,,Qaşqa,,da rahatlıq vermir...Bəy hər şeyi balalarına qurban verməyə hazırdır.Çətin də olsa qəti qərar verdi:

-Qoy aparsınlar,çəməndədir ,,Qaşqa,,.Ağlama...-Bəy könlünün yanğısını büruzə vermədən körpəni yola saldı.Hamı dağılışandan sonra dəryazı götürüb bir neçə dəfə göydə sağa-sola çaldı...Hər şey mənasız göründü gözünə.Təmbəki qutusunu çıxarıb təzə biçdiyi otun üstünə sərildi.Səs-səmirsiz bir qullab vurub geniş səmanı arxayın gözdən keçirdi.Hardansa Həsənlə Qədir gözləri önünə gəldilər.Böyüdüb boya-başa çatdırdığı,oğullarından seçmədiyi əlsiz-ayaqsızlar bu gün Şura hökümətinin sədaqətli qulluqçularına çevriliblər.Öz işləridir.Bəyə bunun istisi-soyuğu yoxdur.Bircə yaxasından əl çəksinlər.Görünür yaylaqdan arana gətirəndə bu yetimləri,tale qismətinə bu günləri hazırlayırmış.

On yaşlı Həsən yerli camaatın gözü qarşısında böyüyürdü.Bir neçə il əvvəl anası başqasına qoşulub qaçmışdı.Bir az sonra atası da yeni ailə qurdu.Ortalıqda qalan Həsən bir tikə çörək xətrinə kimə odun doğrayır,kimin tövləsini təmizləyirdi.Gecələri harda gəldi keçirən uşaq günbəgün yendən ağır zəhmətlərlə qarşılaşırdı.

Qədirin hekayəti başqa cür idi.Bir neçə ay əvvəl soyuq gış günündə halsız uşağı ot tayasının yanında tapmışdılar.Özünə gələndən sonra adının Qədir olduğunu söyləyən uşaq atasının vəhşicəsinə döyməsindən söhbət salaraq evdən baş götürüb qaçdığını,ölsə də geri dönməyəcəyini söyləyərək Qulu kişinin ürəyini yumşalda bilmişdi.Ailəsinin böyük olmasına baxmayaraq Qulu kişi bir tikə çörəyi ,isti bucağı əsirgəmədi Qədirə.Hərçəndi təzə sakin işdən qaçaq idi...

Sonralar Şura hökumətinin qulluğunda dayanan Qədir kefinin kök çağında iş yoldaşı Mahmuda əslində kim olduğunu danışacaq.Sən demə Qədir bəy ailəsində doğulub.Uzaq dağ kəndinə gətirib çıxaran səbəb heç də o qış səhərində uydurduğu nağıl olmayıb.Uşaqlıqdan ərkəsöyün böyüyən Qədir heç nədən korluq çəkməyib.Beş bacının iki qardaşı olublar.Böyüdükcə iştahı da artıb.Bekarçılıq bezdirdiyindən,özünə macəralar axtarmağa başlayıb.Bir dəfə təsadüfən atasının qızıl-gümüşü harada saxladıöını görüb və iki gün sonra yığışdırıb qaçıb.Günlərlə qonşu kənddə qohumları gildə olduğunu qət eləyən ata-anası işi başa düşüncə gözdən itib.Yad şəhərdə atasının dövlətini sağa-sola səpə-səpə gününü keçirib.Harda gəldi gecələyirmiş.Bir gün iki adamın söhbətindən eşidir ki,hansı isə şəhərə məhzəkar ayıoynadan gəlib.Gedib baxmaq lazımdır.Qədirin xahişi ilə onu da özləri ilə götürməyə razılaşıblar.Yolda haldan düşüncə döyüb,qalan qızıl-gümüşü götürüb,özünü də həmin ot tayasının yanında atıblar.Qurğu olduğunu gec başa düşən Qədir bir tikə çörək xətrinə ağlına gələni uydurub Qulu kişiyə.

İbiş bəyin bildiyi də həmin uydurmadır.Sonra qaçaq düşəndə biləcək həqiqəti.O vaxtlar Həsənlə Qədirə insan ata gözü ilə baxdı.Ələ baxmasınlar deyə çobanlığa götürdü.Uşaqlar tezliklə hər şeyə alışdılar.Arana gedəcəkləri günü səbirsizliklə gözlədilər.On beş il keçdi üstündən.Bu gün bəy ağlına belə gəlməyən müsibətlə üzləşib.Özgələr yox,özününkülər badalaq vururlar.

Axşamacan əli işə yatmadı.Günü birtəhər başa vurub evə yollandı.

-Ay qız,su gətir atan yuyunsun-Tərcə Bəstini səslədi.Boylu qadın ağırlaşdığından tez yorulurdu.Bəy ötəri nəzər saldı ömür-gün yoldaşına.Bir anlıq göz-gözə gəldilər.Sakit baxışlarda gizli narahatlıq hiss olunurdu.Bəy özünü ələ alıb ,qəti nəzərləri ilə toxdaqlıq verdi Tərcəyə:

-Fikir eləmə,hər şey düzələr...

-Su hazırdır-Bəstinin səsi sükutu pozdu.

Oğulları iri məhrabanın iki tərəfindən tutub gözlərini atalarına dikmişdilər.

Bəy sərin su ilə yuyunduqca canının ağrı-acısı yüngülləşirdi.Ürəyinə sakitlik gəlirdi.

-,,Qaşqanı,,aparmadılar-Bəstinin səsi şimşək kimi çaxdı qulaqlarında.İstər-istəməz başını qaldırdı.Qanı dondu.,,Qaşqa,,tövlənin qarşısında quyruğunu yelləyərək zəhlətökən milçəkləri qovuraq Bəyə tərəf baxırdı.Sanki incimişdi.Axşam çəməndən evə Bəyin oğullarının gətirməsinə öyrəşmişdi.Bu gün də körpələrin arxasınca arxayın evə gəldi.Bəs sahibi niyə yaxın gəlmir?Sığallamır?Nə olub görəsən?,,Qaşqa,,bu sualların cavabını gözləyirdi bəydən.

Yaxşı xatırlayır bəylə keçirdikləri ağır dəqiqələri.Soyuqlamışdı,,Qaşqa,,.Bəy gecəni səhərə qədər bir addım kənara durmadı,əlindən gələni əsirgəmədi.Qurtardı ölümdən.Bəs o qarlı,şaxtalı qış gecəsinni unutdumu sahibi?.Bəy qonaqlıqdan qayıdırdı.Kefi kök idi.Dodaqaltı zümzümə edirdi.,,Qaşqa,,yorğa addımlarla kəndə yaxınlaşırdı.Birdən gecənin sakitliyini güclə eşidiləcək hənirti pozdu.Az sonra havadan təşviş hissi gəldi.Dərin narahatlıq keçirən ,,Qaşqa,,yüngülcə kişnədi.Bəy özünə gəlincə iri yalquzaq canavar dişlərini qıcayıb düz ,,Qaşqanın,,gözlərinə baxdı.Təlaşdan özünü itirən ,,Qaşqa,,ixtiyarsız yana atıldı.Bəy bir anda yəhərdən yıxıldı.Bir az kənarda ,,Qaşqa,,dayandı,ucadan kişnəyib sahibinə yaxınlaşmağa can atdı.İbiş bəy əlindəki heyva çomağından möhkəm yapışıb yalquzağın hücumunu gözləyirdi.Mahir insan əlində çomaq əvəzsiz silahdır.Yalquzaq bunu hiss edib ehtiyatla bəyin səhvini gözləyirdi.Bəysə yeganə səhvə yol verməmək üçün canavarın gözlərinə baxaraq,çomağı daha möhkəm sıxırdı.Nəhayət canavar çevrilib,,Qaşqaya,,hücum çəkdi.Ancaq kəhər atın nallanmış ayaqlarından aldığı tapdaq yırtıcını bir anlıq sarsıtdı.Aldığı çomaq zərbəsi isə varlığını sındırdı.Bəyin qurdbasar köpəkləri artıq ,,Qaşqanın,,kişnəməsini eşitmişdilər.Bəy dara düşüb.Odur ki,bir-birini ötə-ötə səs gələn tərəfə yaxınlaşmaqda idilər.Qarlı qış gecəsində tala ilə qaçan yalquzaq artıq gözlərinə dəymişdi.Bir neçə andan sonra cansız canavarın başı üstdə qurbasarlar və həyəcandan özünə güclə gələn İbiş bəy durmuşdular.,,Qaşqa,,kənardan baxıb fıyxırır və başını bulayırdı.Sahibi ağır fəlakətdən qurtarmışdı.

Bəy məhraba ilə boyun-boğazını silə-silə Qaşqaya doğru addımlayır.Gözlərində sevinc,qəlbində kədər.Gör kimlərə verirmiş sədaqətli dostunu.Yox,,Qaşqni,, heç kimə verməz bəy!!!Yuxarıdan gələn rəhbərlər İbiş bəydən ,,Qaşqanı,, almadılar.Kimdir Qədir?Şuranın qulluqçusu.Ağzından süd iyi gəlir.Bu düşüncələrlə kəhər atın yalını tumarlayıb şam yeməyinə tələsdi.Bəy yavaş-yavaş anlamağa başladı.Bu Qədirin oyunudur.

Tərcənin rahatlığı şam yeməyindən sonra pozuldu.Körpələr yuxuya gedəndən sonra İbiş bəy təmbəki qutusunu götürüb həyətə çıxanda dalağı sancdı.Artıq ortaboylu,qızılı saqqalı ömür-gün yoldaşının hər addımına bələd idi.Bəy bu zaman təmbəki tüstülətməz.Tərcə səbəbi bilsə də,inanmaq istəmir.Bəy asta-asta həyətdəki daxala yaxınlaşır.Qapının cəftəsini ehmalca açıb içəri keçdi.Tərcə dərhal ərinin arxasınca yollandı.Kiçik pəncərədən boylanaraq,öz fikrinin düzlüyünə bir daha əmin oldu...

-İbiş,nəyinə lazımdır bu beşaçılan?Niyə çıxardın bunu?-Tərcə titrək səslə sükutu pozdu.Bəy bayaqdan Tərcənin onun hər addımını izlədiyini görürdü.Ancaq özünü o yerə qoymurdu.Odur ki,söhbətin məqamını əldən vermədi:

-Lasımdır,Tərcə.Belə görürəm bu silah yenə lazım olacaq-alaqaranlıqda tətyyi parıldayan silahı əlində qəti o üz-bu üzünə çevirdi-Məcbur edirlər...

-Bilirə-Tərcə ərini sakitləşdirməyə çalışdı-Qədirdir səni hövsələdən çıxaran.Həsən də düşüb onun tələsinə.Çıxa bilmir...

-Sən hardan bilirsən?-Bəy təccüblə soruşdu.

-Gəlin gəlmişdİ bir neçə gün əvvəl...

Gəlin Həsənin həyat yoldaşı idi.İbiş bəy böyük həvəslə bir neçə il əvvəl toy qurmuşdu,gəlin gətirmişdi Həsən üçün.Bir oğulları da vardı.Bəyi ,,baba,,Tərcəni ,,nənə,,çağırırdı.Gəlin böyük ehtimatla yanaşırdı Ibiş bəyin ailəsinə.Odur ki,dərdini də Tərcəyə danışırdı,sevincini də bölürdü.

-Neçə vaxtdır görmürəm.Həsən qulluğa keçəndən bizi unudub-İbiş bəy kövrəldi...

-Yox,unutmayıb,Şuranın tələsinə düşüb,indi də çıxa bilmir-Tərcə özü də anlamadan saxladığı sirri ərinə açdı...

-Necə yəni,tələyə düşüb?-Bəy bir az da heyrətləndi...

-Zeynəb danışdı o günü,gəlin,Həsənin külfəti-Tərcə ürəyindəkiləri açıb tpkdü ortaya-Bu işləri qarışdıran Qədirdir.Hökumətin səninlə bir işi yoxdur.Harinlayib bu yetim.Fikir vermə.,,Qaşqanı,, özü üçün istəyir.Bəy atında gəzmək fikrinə düşüb.Nə vaxt istəsə,de gəlsin aparsın.Dərinə getmə.Sadəcə istəyir ki,özün gətirib verəsən.Sabah dili uzun olmaq üçün.Odur ki,Həsəni göndərir.O da səs-küy salıb gedir.Gizlə bu silahı,get yat.Yorulmusan.

Tərcə sakitcə uzaqlaşdı.Bəy eşitdiyi kəlmələri götür-qoy edə-edə beşaçılanı əskilərlə bükdü.Necə bacardı o cür də gizlətdi.Əlinə nə keçdi,tökdü silahın üstünə.Birdən ələ keçər.

Qapını bağlayıb təmbəki qutusunu çıxardı...Qədirlikdirsə bu işlər,bəy əncam çəkəcək.

Bir neçə gündən sonra İbiş bəy yolüstü Sovetin binasına döndü.Yorunuq olsa da ,,Qaşqa,,ilə bağlı səs-küyə son qoymaq qərarında idi.Gözlədiyi xoş münasibət əvəzinə, başqa mənzərə durdu qarşısında.Artıq özünündən çıxan Qədir,bu dəfə sadəcə insanlığını da kənara atdı:

-İbiş,atı niyə gətirmirsən?Çoxmu gözləyəcəyik?-Qədir sanki,bütün ötən günləri xatırlamaq belə istəmirdi-Gəlmisən diləyə?Yox İbiş,sən artıq bəy deyilsən.Yoxsa əcalın gəlib?...

İbiş bəy artıq heç nə görmürdü,qulaqları kar olsa idi bu anda,şad olardı.Ancaq saqqalına dirənmiş naqanın soyuq lüləsi özünü aldatmağa imkan vermirdi:

-Bəli,Qədir!Çək tətiyi,gözləmə-İbiş bəy özünəməxsus qətiyyətlə dilləndi.

-Əl çək,bəsdir-Həsən özünü Bəylə Qədirin arasına atdı.

Qədir qeyqi ixtiyari tətiyi çəkdi.Bir anlıq sükutdan sonra,Həsən iki əlli qarnını qucaqlayıb gösləri ilə İbiş bəyi axtardı.Son kərə bu fani dünyaya baxaraq:

-Ata...-deyib Bəyin əlləri üstünə yıxıldı...

Bir anda ötən illər gözləri önündən keçdi İbiş bəyin.Həsən uşaqlıqdan çılız idi.Tez-tez xəstələnirdi.Soyuq torpaq üstdə yatdığı gecələr,öz isini qoymuşdu.Bəy öz balası kimi baxmışdı bu yetimlərə.Qoymamışdı korluq çəksinlər.Bir neçə il əvvəl təmtaraqlı toy da qurmuşdy Həsənə.Ev-eşik vermişdi.Bu da sonu.Varlığı titrədi.İti nəzərləri qatilə yönəldi.

Özünü itirən Qədir İbiş bəyin üstünə atıldı.Əlbəyaxa savaşda Bəy naqanı aldı.Qədir özünü yarıaçıq qapıya tərəf yüyürdü.

-Oğul!!-Bəyin qətiyyətli səsi Qədiri dayanmağa vadar etdi...

-Bəli,ata!- ixtiyarsız üzünü İbiş bəyə çevirdi...

Bir neçə dəqiqədə açılan iki güllə yeni bir tale yazdılar...Ürəyindən aldığı güllə Qədiri dərhal çökdürdü.

Bəy sanki yuxudan ayıldı...Hər şey artıq alt-üst olub.Şura hökuməti ona bu qanları bağışlamayacaq.Odur ki,cəsədlərə ötəri nəzər salıb,naqanı əlindən saldı...Tələsmək lazım idi.Qarışıqlıqda aradan çıxan Mahmud indi höküüməti bura tökəcək...



İbiş bəy vaxt itirmədən,,Qaşqa,,otlayan çəmınə tərəf yollandı.At görünmürdü.,,Uşaqlar aparıblar,,-fikri ilə özünü həyətə atdı.,,Qaşqanı,,həyədtə görüncə bəyin ürəyi sakitləşdi.Çünki yeganə ümidi indi ona idi.Yoxsa Şuradan uzaq qaça bilməyəcəkdi.Ərini təşvişli görən Tərcə qadın həssaslığı ilə nə isə ciddi bir hadisənin baş verdiyini dərhal anladı:

-İbiş,nə olub sənə?

-Uşaqlar hanı?-Bəy suala sualla cavab verdi.

-Odur,orda oynayırlar-Tərcə təəccüblə ərini süzdü.

-Bəstiyə de aparsın Gülüsümgilə.Özü qayıdar.Körpələr orada gecələsinlər.

-Su hazırdır-Bəsti heç nədən xəbərsiz həvəslə atasını səslədi.

-Gətir,qızım-Bəy həyəcanını gizlətməyə çalışdı.

Tərcə söhbəti saxlayıb səbirsizliklə ərinin yuyunub qurtarmasımı gözlədi.Bəy tələsik dəsmalı Bəstinin çiynindən alıb qurulandı.Nəhayət üzünü qızına tutdu:

-Qardaşıarını götür,gedin Gülüsümgilə.Onlar qalsın,sən qaranlıq düşüncə qayıt.

-Baş üstə-Bəsti sevincini gizlətmədi.Bacısını görmək,özünü kiçik hiss etmək həmişə ürəyində dolanırdı bu qızcığazın.Anası hamilə olduğundan son günlər daha çox işləməli olurdu.Odur ki,tələsik qardaşlarını səslədi.Bir ntçə andan sonra səs-küylü körpələr həyəti tərk etdilər.Hardan biləydilər bu sevinc tezliklə kədər olacaq.Atalarını bir daha görməyəcək günahsız balalar.Bu sima əbədi həkk olunacaq gözlərində.Hələ anlamırlar.İbiş bəy göz yaşlarını boğaraq nəhayət ömür-gün yoldaşına üz tutdu.Tərcə səbirsizlik və təşvişlə ərindən bunların nə demək olduğuna cavab gözləyirdi.Bəy bir anlıq Tərcənin hamilə olduğunu unutdu:

-Həsənlə Qədir artıq bu dünyada yoxdurlar.

-Necə yoxdurlar!?...-Tərcə sözünün axırını gətirə bilmədi.

İbiş bəy hər şeyi necə vardı qısaca danışdı.Tərcə az qala huşunu itrəcəkdi.Bir təhər özünü ələ alıb ərinin gözlərinə baxdı. Bəy özünü itirdi.Tərcənin gözlərində sonan ümidlərin son alovunu gördü.Dizləri əsdi.Nə edəcəyini bilmədi.Az qala ələri üstə çökən qadını ixtiyarsız qucaqladı.Bir anda baxışları qovuşdu.Bircə kəlmə gəldi dilinə:

-Oğlumuz olacaq.Adını sənə demişəm...

-Demisən...

-Getməliyəm,bu saat aləm qarışacaq...

-Bilirəm.Cəld ol...

Bir azdan Qara damın qarşısında Qaşqa cilov gəmirirdi.Yəhər üstündə bəy geyimli,vüqarlı,həyatının,taleyinin çağrıçına cavab verməyə hazır olan İbiş bəy sanki,zövq alırdı kəhər atın bu oyunundan.Tərcə balaca boxçanı ərinə uzatdı:

-Allah yar olsun üstündə.Bizdən nayran olma.Özünü qoru...

-Özünüzdən muğayət olun.Baş çəkəcəyəm.-Bir anda beşaçılan havada bəyin əlində fırlandı.,,Qaşqa,,bir az dal ayaqları üstdə qalxaraq kişnədi və toz-torpaqlı kənd yoluna üz tutub döngədə gözdən itdi.At nallarını səsi kəsilincə qulaq asan Tərcə dizlərini qucaqlayıb tək-tənha ala gözlərinin odlu yaşları ilı qovuşdu...Yaxşı ki,Bəsti tez geri döndü.Yoxsa ürəyi partlardı.Qızcığaz nəyi isə duyurmuş kimi heç bir sual vermədi.Nədənsə Şura da bu axşam həyəti kəsib evi alt-üst etmədi.Yəqin hamı anlamışdı.Qova-qova düşmən etdilər İbiş bəyi.Bəy sözünün ağasıdır.Baş əyməz.Artıq uzaqlardadır.Tərcə çırağı söndürdü.Balaca qızını bağrına basıb yuxuya getdi.

***

Tərcəni çox incitmədilər.Şura hökumətinə İbiş bəy lazım idi.Bir neçə dəfə evində pusqu da quruldu.Bəy ehtiyatlı adam idi.Odur ki,bütün cəhdlər boşa çıxdı.Həsənin dul qadını Zeynəb Tərcəyə əvvəlki kimi qaynana gözü ilə baxırdı.Bir neçə dəfə yeganə oğlu ilə baş da çəkib,halını sormuşdu.Şuraya işləyənlər işləyir,xəbərçilər yalan-gerçək uydurur,gözügötürməyənlər aranı qarışdırırdılar.Artıq qərar verilmişdi.Bircə Tərcənin hamiləliyinin sonunu gözləyirdilər.Boylu qadını heç kəs ürək edib tərpədə bilmirdi.Bəyi yaxşı tanıyırdılar.Nəhayət,Tərcə ərinə bir oğul da bağışladı.Adını da Bəy necə demişdi,elə də qoydular-İdris.Ondan sonra qərarı açıqladılr-ailə sürgünə getməlidir. Beləcə,üç il əvvəl İdris qucağında,üç uşaq yanında,icazə verilən xırda-para köhnə-kürüş kəl arabasında Tərcə Araz çayının yaxınlığında ucqar bir yerə sürgün olundu.

İlk günlərdən yerli camaatla dil tapdı.Bir xoşbəxtlik onda idi ki,İbiş Bəy etibarlı dostların köməyi ilə ailəsinə əl tuta bilirdi.Körpələri kənardan da olsa görürdü.Bir anda dağıldı qürbətdə tapdığı səadəti.Tərcə yenə də hamilə olduğunu hiss edincə,qəlbində həm sevinc,həm də qorxular dolanmağa başladı. Bilsələr ki,uşaq gözləyir,deməli İbiş bəy sağdır.Dostlarının köməyi ilə uydurduğu həlak olma nağılı sona çatır.Şura hökuməti yenidən bəyi rahat buraxmayacaq.Bir neçə gündən sonra başqa kənddə İbiş bəyin yaxın dostunun evində gizli görüş zamanı Tərcə ərinə hər şeyi danışdı.Bəy sevinclə qarşıladı bu xəbəri:

-Onsuz da gec-tez hökumət məni yaxalayacaq.Heç olmasa evə qayıdarsınız.Uşaqlar əziyyət cəkirlər.Dədə-baba ocağı isti olur.Xəbər göndərib üzə çıxacağam,bir şərtlə ki,sizi sürgündən azad etsinlər.

-Yaxşı fikirləş-Tərcə ərini fikrindən döndərməyə çalışdı.

-Dur,hava qaralır,uşaqlar üçün azuqə hazırlamışam-Bəy küncdəki bağlamanı Tərcəyə uzatdı.Qərarınım qəti olduğu səsindən duyulurdu.

Öncə könlünü Bəstiyə açdı Tərcə.Artıq böyük qız olmuşdu,onsuz da başa düşürdü.Bircə şeyi uydurdu ki,ataları bu yaxınlarda bir neçə günlük baş çəkib gedib.Harada olduğunu da deməyib.Qardaşlarına da eləcə başa salmağı buyurdu.Bəsti hər şeyi yerli-yataqlı yerinə yetirəndən sonra qadının ürəyi bir az sakitləşdi.Necə alındısa o cür də uzun müddət eldən gizlətdi sirrini.Vaxtından əvvəl istəmədi səs-küy salsın.Bəy indi daha tez-tez baş çəkirdi ailəsinə.Xəlvət də olsa uşaqları bir neçə dəfə görə bildi.Tərcə üzülməkdə olan son ümidlərini sona qədər qoruya bildi.

***

İsti yay günündə kənd yolu ilə qaça-qaça gedən Bəsti özünü Gülər xalanın həyətinə atdı.

-Xeyir olcun,ay qızım-Gülər xala təşvişini gizlədə bilmədi..

-Bacım çağırır-Bəsti sözünün ardını kəsib,qadının qulağına nə isə pıçıldadı.

-Get,indi gəlirəm-Qadın tələsik başını örtüb həyətdən çıxdı

Gülər xala yeganə adam idi ki,Tərcə bu sirri açmışdı.İlk gündən münasibətləri səmimi olmuşdu.Bu günü də səbirsizliklə gözləyirdilər.

Gülər xala köhmə daxmanın qapısını aralayıb içəri keçdi.Çaşqın Bəsini qardaşları ilə birlikdə həyətə çıxardı:

-Gedin oynayın.Bəsti sən çox aralaşma.Birdən lazım olarsan.

Bəstinin gözündə hər an bir sonsuzluğa çevrildi.Nədənsə,bacısı doğulacağına əmin idi.Ürəyində bu arzusunu həmişə saxlayan qızcığaz,nəhayət içəridən gələn uşaq ağlamasından özünə gəldi.Az qala özünü içəri atacaqdı.Güclə səbrini basıb dayandı.

-Gəl içəri-nəhayət Gülər xala qapını açıb Bəstini səslədi-Gözün aydın,qoruyanlarının,arxaduranının biri də artı.Qardaçın olub.

Qızın keçirdiyi hisslər üzündə,gözlərində dolaşdı.Təssüf hissi sevincinin kölgəsində əriyib getdi.Tez özünü yarıaçıq qapıya atdı.Qardaşlarını səsləmək üçün.

Bir azdan toz-torpağa bulaşan bacı-qardaşlar özlərini həyətə saldılar.Balaca İdris heç də bacısından və qadaşlarından geri qalmırdı.Nəhayət içəri keçdilər.İdrisin gözləri böyümüşdü.Bələyi görəndə:

-Nə balacadır!?-deyərək heyrətlə yanındakıların üzünə baxdı.

-Böyüyəndə səni kimi olacaq-Gülər xala İdrisin tozlu alnından öpdü-Hamı güldü.

Tərcənin oğlu olduğu xəbəri ətrafa yayıldı.Şuranın qulluqçuları öz işlərinə başladılar.Yuxarı xəbər çatdırıldı,İbiş bəy sağdır.

Tezliklə İbiş bəyə xəbər göndərildi.Üzə çıxmazsa,ailəsi Sibirə cürgünə göndəriləcək.Ailəsini doğma elinə obasına qaytarsalar, özü gələcək.,,Qaşqanı,, da gözləməsinlər.Kimə qalacağını bəy özü həll edəcək.Bu da bəyin cavabı.

Bir neçə gündən sonra Tərcə yerli camaatla sağollaşıb,olan-olmazını,hökumətin verdiyi kəl arabasına yükləyərək yola çıxdı.Balaca Həstət qucağında,qalanları payi-piyada.Çəkirdi eli-obası.Bəy də haradasa yaxınlıqda ailəsini müşayət edirdi.Gecəni xeyirxah insanların evində gecələyir,gündüzü dayanmadan yol gedirdilər.Bu da kəndləri.Bəs nəyi,kimi gözləyir bu qadın?...

At nallarının səsi Tərcəni fikrindən ayırdı.Bu səsə artıq öyrəşmişdi qulaqları.İncəliyinə qədər duyurdu.Yaman qobusunun dərəsindən gələn səs ,,Qaşqanın,,nallarından qopurdu.İxtiyarsız bu ailənin faciəsinə səbəb olan kəhər at bütün gücünü-quvvəsini sahibinə verməyə hazır idi.Tərcə Həsrəti yuxulu-yuxulu qucağına aldı.Körpə gözlərini açlb ağlamsındı.Ana qucağınin hərarəti təşvişini söndürdü.Tezcə gözlərini yumub yuxuya getdi.

-Burada gözləyin,indi gəlirəm-Tərcə övladlarını səslədi.

-Bacı,hara gedirsən?-Bəsti təəccüblə soruşdu.

-İndi qayıdıram...-Qadın qısa kəlmələrlə cavab verdi.

Uşaqlar bir anlıq duruxsalar da,oyunlarından qalmadılar.

Tarix çox sualları cavabsız qoyub.Bir neçə dəqiqəlik görüşdə İbiş bəylə Tərcənin nə haqqda söhbət etdikləri də,belə cabvabsız suallardan biridir.Həsrəti ilk və son dəfə atası ilə görüşdürməyə aparılmasına şübhə yoxdur.

Tərcə ərindən aralanıb arabaya tərəf üs tutdu.Analarını uzaqdan görən övladlar birnəfəsə üstünə yüyürdülər.Bəy övladlarından bir neçə addımlıqda dayanmışdı.Əlacı olsa bu saat hamısını qucaqlar,son dəfə bağrına basardı.Sonra nə olacaq olsun.Yox,övladları əmindirlər, İbiş bəy uzaqlardadır.Artıq əlçatmazdır.Onsuz da göz yaşları başını yalı üstünə qoyub ağladığı,,Qaşqanı,,həyəcanlandırıb.Bircə dəfə kişnəsə hər şey alt-üst olacaq.Bəy bir anlıq nəfəsini də çəkmədi.Özünə gələndə kəllərə doğru irəliləyən Tərcəni,Bəstinin qucağından növbə ilə Həsrəti alan oğullarını gördü.İdris də onlara qoşulmuşdu.Gücü çatmasa da qardaşını qucağıma almağa çalışırdı.Hamısı gülüşürdülər.Bəy də gülümsədi.Dörd oğul qoyub gedir dünyada.Bu özü bir şərəfdir.Bu düşüncələrlə Tərcə ilə İsmayılın kəlləri qoşmağını izlədi.Bir az da qürrələndi.Artıq böyük oglu evlənəsidir.Nəhayət araba təkərlərinin çırıltısı,yorunuq kəllərin ağır addımları, bu yolların əbədi ayrılığından xəbər verərək ailənin son görüşünü başa vurdular.Tərcə daş kimi soyuq görünsə də gözləri gizlincə əri dayanan səmtə baxırdı.Yaxşı ki,Həsrəti Bəsti qucağında aparırdı.Mayıl İdrisə aralıdan kəndi göstərir,sevinə-sevinə nə isə danışırdı.İsmayıl arabanın yanı ilə sakitcə addımlayırdı.Tərcənin ayaqları,buza dönmüşdülər.Yeriyə bilmirdi.Necə dayandığını özü də hiss etmədi.Nəhayət başını qaldırıb İbiş bəyə tərəf baxdı.Yaxşı bilirdi,bəy yerindən tərpənməyib.Batmağa doğru dağların üstünə enən günəş kədərlə iki güllənin yazdığı həyat dramasının son aktlarına tamaşa ediri.Kəhər at üstündə,artıq heç nədən çəkilməyəm Bəy,son dəfə uzaqdan da olsa ailəsinə baxırdı.Tərcə əlini yüngülcə qaldırıb,,Get,,işarəsini verdi.Bir an içində ,,Qaşqanın,,kişnəməsi bütün ətrafı başına götürdü.Dal ayaqları üstə qalxan kəhər at həyatın ədalətsizliyini,açılmaz düyünlərini səsi və tapdağı ilə boğmağa çalışdı.Səsə uşaqlar da çevrildilər.Kəllər dayandı.Bəy əlini göydə fırladıb,bir anda Yaman qobusunun dərəsində gözdən itdi.Bu səslər tanış idi,Tərcəyə.Uzaqlaşan at nallarının səsi bu dəfə əbədi ayrılıq simfoniyasının ilk notları idi.

-Bacı-Bəsti Tərcəni ayıltdı-sənə nə olub?Niyə durmusan?Eşitdin səsi?,,Qaşranın,,səsi idi.

-Elə onunçün dayandım -Tərcə ilk ağlına gələni söylədi-Səhv saldım.Gedək,axşamdır.

Balaca İdrisi üzünə baxan görüb qucağına götürdü:

-İndi çatarıq-deyərək yorunuq balasını bağrına basdı.Sonra bu namərd dünyada İdrislə ikisi və qızları yanıb-yaxılacaqlar,taleyin işlərinə...Bu günlər az imiş kimi.

Böyük qızı Gülüsüm səbirsizliklə gözləyirdi əzizlərini.Qayıdacaqları xəbərini vermişdilər.Bir az ehtiyatlanaraq,çox adamlara demımişdi bu yeniliyi.Neçə gün idi ki,gözləri yolda idi.Ata yurdunu qoruyub saxlamış,heç nəyi itib-batmağa qoymamışdı.Budur,günün batar çağı uzaqdan bir gün gedən bacı-qardaşlarını,anasını görür.İxtiyarsız yerindən tərpənir.Ana ürəyi bir neçə saatda neçə dəfə yanarmış?Bu dəfə özünü saxlaya bilmir Tərcə.Gündüzdən ürəyini yandıran göz yaşları bir daha gözlərinin ixtiyarında qalır.Bu görüşün necə keçdiyini yazıb vaxtınızı almıram.Gülüsümün artıq dörd qardaşı var.Sürgünə gedəndə İdris Həsrət kimi hələ qırxlı idi.Təzə doğulmuşdu.İndi özü bu daşlı-çınqıllı yolları basıb ata evinə qayıdır.Bəsti nəhayət böyük baçısına qısılıb ağladı...

El-aləm gəldi görüşə.Qohum-əqraba göz aydınlığı verdi Tərcəyə.Hərçən hamı yaxçı anlayırdı bu azadlığın qiymətini.Bəy ata kimi,insan kimi övladlarını qorumaq xətrinə bu addımı atdı.Sonralar məlum olacaq,İbiş bəy ,,Qaşqanı,,sədaqətli dostuna verib gedib.Bir neçə gündən sonra at sahibinin qayıtmayacağını hiss edibmiş ki,yemdən,otdan imtina edib.Yalnız su içərmiş.Sonu məlumdur.Bu da sədaqət...İnsan bunu anlayırmı?

Uşaqlar tezliklə ev-eşiyi alt-üst etdilər.Həyəti dolaşdılar.Və nəhayət qonaqlar dağılan kimi tələsik düzəldilmiş mir-mitilin üstünə yıxılıb yerdəcə yuxuya getdilər.Bəsti atasının taxtı üstdə yuxuladı,əvvələr olduğu kimi.Tərcə Həsrəti taxta,köhnə beşikdə silkələyib yuxuya verdi.Bütün övladları bu beşikdə böyümüşdülər.Uşaqları yoxlayıb,üstlərini örtəndən sonra,çırağın işığını alıb hisli balaca pəncərəyə yanaşdı.Gözü darvazada qaldı.Bəy hərdən gec gələndə,beləcə yolunu gözlərdi Tərcə.Tez ayıldı...Bəy bir də bu darvazadan girməyəcək.İki gilə göz yaşları yeganə təsəllisi oldu.Taxta yaxınlaşıb yuxulu Bəstini bağrına basaraq dərin yuxuya getdi...

***

Tale oğulları da çox gördü Tərcəyə.İsmayıl Böyük Vətən müharibəsində itkin düşdü.Əllinci illərin əvvəliərində Mayıl hərbi xidməti başa vurub qayıdanda yolda qatardan düşürülüb xəstəxanaya yerləşdirildi.Bir neçə gün sonra naməlum səbəbdən rəhmətə getdi.Bir ayın içində Həsrət həyətdəki tut ağacının dibində dünyasını dəyişdi.On yeddi yaşında.Mayılın yeganə övladı qızcığaz da çox yaşamadı.Tale bu qadına üst-üstə çox qara yazılar yazıbmış.Ömrünün sonuna qədər ərindən heç bir xəbər tuta bilmədi.Qəlbindəki məhəbbəti,arzuları Həsrətlə Mayilin dəfnindən on beş il sonra özü ilə apardı.Yalnız Sovet hökuməti dağılandan sonra İbiş bəyə bəraət qazandrıldı.Və məlum oldu ki,qırx səkkiz yaşında güllələnib.

Mayılın qızı rəhmətə gedəndən bir neçə il sonra yeganə oğlu İdris dul gəlininin kiçik bacısı ilə ailə qurub.Böyük qızı Gülüsüm uzun ömür yaşayıb,qızı və nəvə-nəticələri başında əsrimizin əvvəlində dünyasını dəyişib.Bəsti yeganə övladdır ki,yaşayır.Artıq nəticələri böyüyür.

Kənd qəbirstanlığında bir çinar ağacı ucalır.Onu İdris qardaşlarının dəfnindən sonra əkib.Uzaq otuzuncu illərdəki kimi,Tərcə övladlarını başına yığıb.Bir İsmayıl yoxdur.İdris də həyat yoldaşının vaxtsız vəfatına dözə bilmədi.Küsdü dünyadan.Ömrünün son illərində bir kəlməni tez-tez təkrar edərdi,,Tale məndən qardaşlarımı vaxtsız almışdı,atasız böyümüşdüm.Heç olmasa ailəmli almayaydı,,.Bacısı Gülüsümün dəfn mərasimi günü də vətəndən uzaqlarda idi qardaşlarının dəfnində olduğu kimi.Bu dəfə əsgərliyə yox,səhətinin ağırlığından müalicəyə yollanmışdı.

Ondan sonra bir il yarım yaşadı...

Həyat yoldaşının şəklinin arxasında bir şeir qoyub getdi...



◊ Dəymə mənə



Sızıldayır qəlbim yenə

Dəymə mənə,dəymə mənə.

Fələk baxmır dost deyənə

Dəymə mənə,dəymə mənə.



Öz dünyamla qovuşmuşam.

Xəyallarla ovunmuşam.

Gerçəkliyi gec duymuşam

Dəymə mənə,dəymə mənə.



Daş yaranib zindan olsun

Ürək necə dözsün,dursun?

Qoy dünyamı ayaz vursun

Dəymə mənə,dəymə mənə.



Göylərimi bulud aldı.

Arzularıim bir an soldu.

Nə oldusa,mənə oldu

Dəymə mənə,dəymə mənə.



Çarəsizəm,oldum düşgün

Üzüm gülür,könlüm küskün.

Dünyam olub yağış,çisgin

Dəymə mənə,dəymə mənə.



İdris İbişoğlu. 1999-2000 Köyük kəndi



Belə talelər var.İdris özündən sonra dörd qız,iki oğul qoyub getdi...

Bu tarixi sözə nağıl edən onun kiçik oğludur-İlham İdrisoğlu...



Brest 2011 mаy


История двух выстрелов
Пока волы утоляли жажду, молодая женщина с редким именем Тярджа решила покормить малыша, который только открыл глаза и легким плачем известил мать, что проголодался. Убрав шаль, она обратила внимание на остальных:
- Далеко не ходите, змеи тут водятся.
- Хорошо, сестра, – почему-то младшая дочь звала ее именно "сестрой".
Тярджа уже привыкла к этому странному явлению. Даже и рада в душе. За три года в ссылке эта маленькая девочка стала для нее всем на свете - и дочерью, и подругой, и помощницей. Басти как-то вечером, когда мальчишки уже спали, спросила, почему ее так назвали. Обняв ее, лаская кудряшки, мать ответила: "Очень хотела сыновей - твоих братьев. А рождались одни девочки. Потому сказала "басти", хватит…"
Басти эта сказка даже понравилась. С тех пор она обратила внимание на то, что старше братиков. Разница, хоть и какая-то пара лет, но уже давала ей полное право опекать их. Так как сестрички были старше ее и остались в Аране, маму звала сестрой. Уж очень ей хотелось жить полноценной жизнью. Единственно, что ее гложет - отсутствие отца. Он есть, он жив. Но почему-то не может с ними жить. Где их дом, где веселый и любящий отец?.. Ее мало интересовало, куда пропали отары отца. Она даже обрадовалась, когда их не стало. Радовалась по-детски, что он стал больше им, детям, уделять внимания.
Пришли "советы" - "Шура", и всех уравняли. Отец вместе со всеми пошел работать в колхоз… Но почему все стало вверх ногами? Зачем у них отняли последнее, что отец оставил: двух коров, около пятнадцати овец и коня - "честь кавказца"..?
Она хорошо помнит тот день, когда пришел Гасан, которого отец, по разговорам, нашел в горах, так как он был сиротой. Вырастил как своего сына. Женил, помог с домом. Почему второй найденыш, сирота Гадир, не помешал всему этому? Почему-то они говорили с ним не так, как раньше. Зачем им понадобились еще одна корова и их овцы? Забрали - да и все.
Вечером, сажая Басти на колени, отец улыбнулся и произнес: "Наших детей нам достаточно", - и поцеловал ее. Прижимаясь к нему, Басти просто порхала в небесах. Отец!..
Ибиш бей узнал обо всем от жены. Скрывать было невозможно. После ее слов у него не остались сомнений, что в покое его не оставят. Тихо пройдя в сарай, осмотрелся. Никого. В самом углу под кучей тряпья и ненужных вещей лежала его последняя опора - карабин, подаренный ему одним из друзей. Аккуратно развернул чехол. Блестящий ствол, сверкая в полумраке, дал понять - пришло время. Несколько минут осматривал, погладил, обдумал еще раз план действий.
Это надо же было, чтобы люди, которых когда-то вырвал из объятий неминуемой смерти от голода и холода, сегодня пытаются насолить ему. И так не по-человечески... Требовать коня - унижение, оскорбление, уничтожение! Но ведь когда добровольно отдал все, даже комиссар не стал возражать против того, чтобы он оставил коня. Все же было оговорено. И что же случилось? Выслужиться, шакалы, захотели перед "шурой". Ничего, думал Ибиш, скоро все будет расставлено по своим местам. Если же нет, то эти двое еще много крови пустят народу.
Кипела кровь у него. Все эти годы никто не обижался на него. Был он хозяином в этих местах во всех отношениях. Уважали и ценили. Защитником был и аксакалом. В глубине души знал - ждут от него защиты. Иначе эти слуги "шуры" камень на камне не оставят. Надеялся, что успокоятся. Нет, у них аппетит просыпался все сильнее и, поглощая все человеческое, превращал их в зверей…
Достал патронташ из мешка. Вытер пыль рукавом. Нет сомнений, что этот карабин скоро выстрелит. Может показаться жестоким, но честь мужчины неприкасаема. Это понимали некоторые начальники и старались избегать прямых конфликтов, закрывая глаза не некоторые "несоциалистические нюансы". Потом, когда произошла трагедия, это негласно подтвердилось. Но уж слишком громкими оказались выстрелы…
После того, как Ибиш убедился. что все в порядке, карабин боеспособен, патроны не отсырели, он вернулся в Гара дам - помещение, названное так из-за своих больших размеров и с годами вобравшими копоть стенами. Хотя дословно это означает "Черный дом".
Жена, давая детям разные советы и поручения, собирала ужин на большой скатерти. Она была беременной и еле двигалась. Потому все ей помогали. Хотя дети мало что в этом понимали.
Ужинали весело и долго. Жена, хотя и заметила изменения в лице мужа, ни о чем не спрашивала. Только когда дети разошлись, спросила:
- Что с тобой?
- Когда коня хотят забрать? - прямо спросил он.
- Сказали, через несколько дней.
- Есть время.
- На что? - Тярджа забеспокоилась.
- Вдруг передумают, - успокоил он жену.
- Может, и так, - ее голос звучал обреченно.
Только сейчас до нее дошло, зачем муж заходил в сарай.
Тогда люди жили гордо и были несгибаемыми. Тярджа понимала, что этот невысокий человек с золотистой бородой слов на ветер не бросает. Если что задумал - даже ценой крови, но добьется. И тут еще с конем его задели за живое, за самое больное…
Ибиш вышел из Гара дама. Набил трубку, взял с уже затухающего костра, на котором жена ужин готовила, уголек и закурил. С трубкой в руке прошелся по двору, мимо сарая, и внимательно смотрел вокруг. Знал, что, возможно, видит это место в последний раз.
Зайдя в дом, подошел к керосинке, приглушил свет, еще раз посмотрел на спящих своих ангелочков. Дочка и два сына по-детски тихо сопели в сладких снах. Укрыв их, отошел и лег на старую тахту. Но о сне речи не было. Лежал и вспоминал первую встречу с теми, с кем придется свести счеты...
Мальчишки по разным причинам были брошены на произвол судьбы. Так говорили местные жители. Гасан был оставлен матерью, убежавшей с другим мужчиной. А отец жил с другой семьей. Да, есть братья и сестры. Но там его не ждут. Вот так он перебирался с одного места на другое. Помогал людям по хозяйству. А они в знак благодарности давали еду, уголок для ночлега. Некоторые и одеждой помогали. Гадир же, по иронии судьбы, сам выбрал такую жизнь. Когда-то, убегая от богатого отца, избившего его до полусмерти, присоединился к каким-то путникам. Но он и им надоел, потому они тоже избили его и бросили. Его рассказ казался абсолютной правдой и вызвал огромное сочувствие у сельчан. А это давало ему полную уверенность в своей безнаказанности. Правда, долгие годы эта уверенность дремала в его сердце.
А история Гадира на самом деле была совсем другой. Об этом после его гибели расскажет его товарищ. Обо всем этом ему с гордостью поведал сам Гадир незадолго до того рокового дня.
Сын богатого человека от нечего делать решил пуститься в авантюру. Среди белого дня, прихватив драгоценности отца, ушел из дома. Знал, что искать его не будут, так как часто наведывался в соседнее село к родственникам и по несколько дней оставался там. Что касается драгоценностей, то отец не часто заглядывал в тайник. Он был уверен, что никто ничего об этом не знает. Видимо, плохо он знал своего любимого сына. А сын на удивление точно все рассчитал - как можно дальше и незаметнее отойти от родных мест. Потому и шел совсем другими путями, через заросли. Так он и добрался до какого-то города, где жизнь выглядела иначе.
Сначала все было интересно. И пока с собой были какие-то драгоценности, которые он менял на самые что ни на есть ненужные безделушки и на еду, все выглядело забавно. Ночевал где попало. Но закончилось все быстро. Однажды, поверив на базаре двум проходимцам, решил с ними перебраться в другой город, чтобы посмотреть на живого медведя с дрессировщиком. Эта роковая ошибка отбросила его в далекое горное селение.
Тогда, пятнадцать лет назад, впервые услышав эти разные, но одинаково вызывавшие сочувствие истории, Ибиш бей твердо решил, что заберет мальчишек с собой в Аран. Так и поступил. Пока отары паслись на горных склонах, нагуливая жир и мясо, он каждый день наблюдал за ними. Спокойные, благодарные за уют и заботу, Гадир и Гасан вызывали у него по-отцовски теплые чувства. Эти юные пастухи вместе со взрослыми каждый день трудились и с нетерпением ждали окончание летнего сезона. Когда настал этот долгожданный день, попрощавшись с сельчанами, они гордо присоединились к уходящим с отарами пастухам.
В Аране мальчики быстро освоились. Гасан перед приходом советской власти женился. Сыграли свадьбу. Тогда Ибиш бей с облегчением благословил его. В воздухе витала тень новой власти, с каждым днем все больше и больше охватывая собой земли и людей. И до Арана дошла волна.
Вскоре, появились люди в необычных формах. Говорили на чужом языке. Правда, с переводом проблем не было. Пришли, объявили и потребовали. В конечном итоге пришлось расстаться со всем своим богатством. Ибиш бей был мудрым человеком. Не хотел из-за земных богатств идти на конфронтацию, как поступили некоторые. Единственно оставил небольшое хозяйство и лошадь, которая сегодня не дает покоя его приемным сыновьям. Особенно Гадир усердствует. Гасан хоть и работал с ним в наркоме, скорее, попал туда под влиянием Гадира. Ибиш бей до недавнего требования Гадира отдать коня, спокойно относился к его рвению для новой власти. Но, видимо, жестоко ошибся. Избегая встречаться взглядами, он передал требование через Гасана, да и то только жене Ибиша, Тярдже.
"Что ж, подожду, вдруг одумаются". С этими мыслями тихо уснул.
Через несколько дней дочурка Басти со слезами на глазах рассказывала работающему в поле отцу, как Гасан кричал во дворе и грозился пересажать всю семью. Эти слова явно принадлежали Гадиру, но озвучивал их Гасан. Обняв дочку, вытер глаза. Та прижалась к нему и немного успокоилась. И только изредка икала.
Народ собрался. Несмотря на громкие вопли бригадира, окружили Ибиш бея и с любопытством наблюдали. Сжалось сердце отца. Любовь к семье взяла верх, и он сломался.
- Не плачь, пусть забирают. Знаешь, где пасется, скажи матери, пусть отдает…
Душившие его сейчас чувства, как огромный удав, медленно затягивали вокруг шеи свои кольца. Через несколько минут он косил и косил, без остановки и передышки. Просто хотел забыть эту картину. Довести детей до такого состояния… Да еще почти что братьям… Нет, тут что-то не так. Явно чего-то он еще не понимает. Но чего же? Чего?..
Он был уверен, что коня уже забрали. С пустым сердцем повесил косу на ветку тутовника. Прибежала Басти с кувшинчиком. Братики, держа за разные концы чистый большой кусок материи для вытирания, уставились на отца. Холодная вода лилась ему на голову, лицо, стекала по шее, остужая его пылающее сердце. Мальчишки, подражая его движениям, мысленно примеряли на себя эту приятную процедуру. Скоро станут взрослыми, пойдут работать, и за ними тоже будет такой уход.
Когда он вытерся, Басти радостно сказала:
- Они не забрали коня. Я ходила к ним. Там были братья Гадир и Гасан с какими-то дядями вооот в таких папахах, - по-детски взмахнула рукой вокруг головы, объясняя.
От неожиданности Ибиш бей замер. Только сейчас заметил Гашгу, своим длинным красивым ухоженным хвостом отгоняющего надоедливых мух.
Кивая головой, конь с полуобидой смотрел на хозяина. Ведь тот не подошел, не погладил, хмурый какой-то. Уже пять лет, как они вместе с Ибиш беем. И всегда выручали друг-друга.
Хорошо помнит конь, как застудил себя, дышать было трудно. Хозяин ночевал в сарае. Давал ему какие-то травы, воду. Никогда не забудет конь и тот зимний вечер, когда возвращались из гостей. Хозяин что-то тихо напевал. А Гашга перебирал ногами, будто подтанцовывал.
Вдруг воздух наполнился странным запахом. Прислушался. Странно, что это может быть? Где-то далеко-далеко проснулась тревога. Сердце стало биться сильнее. Очень скоро его состояние передалось Ибиш бею. Он перестал петь. Воцарилась гробовая тишина.
Вдруг откуда не возьмись появился большой одинокий волк. В этих местах их называют ялгузаг. Большой, бесстрашный, идущий на все хищник. С испуга Гашга рванул вперед, и Ибиш бей вывалился из седла. Инстинкт самосохранения взял верх. Отбежав на несколько десятков метров, Гашга остановился. Оглянулся. Бей стоял лицом к лицу с огромным волком. В руке был лишь большой айвовый чомаг. Эта гибкая и крепкая палка с небольшим крючком на конце, обожженная на огне, - страшное оружие в умелых руках. Потому и Ибиш бей держался уверенно. Ждал единственную ошибку волка, чтобы свалить его с ног. Но хищник, видимо, знал об этом. Потому грозно рычал, провоцируя его сделать шаг первым.
Гашга, заржав изо всех сил, встал на дыбы, взбудоражил зимний вечер. Его голос услышали волкодавы, которых держал Ибиш бей для защиты отары от волков. И эти храбрые вояки рванули в ту сторону, откуда пришел зов. Благо, происходило это недалеко от села.
Не ожидав такого поворота, волк кинулся на Ибиш бея. Тот уже ждал атаки. От оглушительного удара чомагом у волка помутилось в голове, но он развернулся и неожиданно напал на Гашгу. Однако, получив не менее страшные удары передними копытами, вынужден был убежать прочь.
Но заснеженное поле было не лучшим выбором. Лунным вечером его догоняли два огромных пса. Через несколько минут все было кончено...
Уже через час Гашга был накрыт теплым одеялом в сарае, а волкодавы обгладывали кости со стола, накрытого хозяином в честь чудесного спасения. Все село собралось тогда. И, как ни странно, эти грозные вояки даже не лаяли на сельчан. Ибиш бей был уверен - его тогда спас Гашга.
Вот такие у них были трудные минуты…
Гашга не понимал ничего. Сегодня его удивило поведение хозяина. Не пришел за ним на луг. Прибежали сыновья. Они ему родные, как и хозяин. Потому, ни о чем не подозревая, последовал за ними домой, позволяя им трогать его красивое пятно на голове, означающее его же имя Гашга - белое пятно…
Ибиш бей отправил детей домой, подошел к Гашге. Конь радостно пофыркал и, перебирая ногами на месте, поприветствовал хозяина. Прикосновение хозяина к его голове принесло спокойствие. Гладя голову коня, Ибиш бей и сам успокоился. И только теперь до него дошло - это вызов. Вызов серьезный и обдуманный. Если бы они хотели забрать Гашгу, забрали бы и оставили его в покое. Нет, нет, они хотят его сломать… И что это за "дяди в больших папахах"? Видимо наркомовцы были. И почему же Гадир не забрал при них лошадь? Теперь ясно - себе хочет забрать. Значит, еще придет.
Ибишу даже легче стало…
Ужиная в кругу семьи и радостно шутя, он наивно полагал, что удастся успокоить Гадира. Ведь он же ему сын. Но только полагал, и вскоре убедился окончательно - с шакалом труднее договориться, чем с тигром.
После изнурительной работы зашел в совет, где дневали и ночевали представители новоиспеченной власти. Встретили его холодно. Присесть даже не предложили. Хотя Гасан пытался что-то предпринять, но взгляды Гадира прервали все в начале.
- Ибиш, ты что себе позволяешь? Ты уже не бей и не хозяин. Теперь ты простой косарь. Когда тебе было велено добровольно сдать Гашгу?.. Правильно, два дня назад. Тебе что, еще раз объяснить? Сам приведи и проси прощения. Мне некогда бегать за твоим конем!!!
Дальше у Ибиш бея все перемешалась в голове. Не сон ли это был?.. Ничего не слышал и не видел. Какие-то силуэты перед глазами хаотично двигались. От прикосновения к лицу чего-то холодного вернулось сознание. Это ему приставили наган к виску и надавили со всей силой. Так Гадир его благодарил за все хорошее.
Гасан со страхом кинулся на него:
- Оставь его!
- Что ты сказал? - Гадир приставил ему наган ко лбу. - И тебя сейчас пристрелю как щенка.
Гасан остановился. Махмуд, третий их товарищ, быстро исчез.
Потом Гадир повернулся к Ибиш бею:
- Жить надоело?
- Да, надоело. - Бей сделал шаг вперед.
- Застрелю!
- Стреляй!
- Отойди! - Гадир сам отступил.
- Стреляй, чего ждешь?
Гасан, с ужасом следивший за этой драмой, кинулся на Гадира. Никто уже никогда не узнает, специально он стрелял в Гасана, или это была роковая случайность. Но выстрел прозвучал. В одно мгновение у Гасана глаза затуманились. Держась за живот, он пошел к Ибиш бею:
- Прости, отец… - и рухнул ему на руки.
Никто уже никогда не узнает, специально он стрелял в Гасана, или это была роковая случайность. Но выстрел прозвучал.В миг пронеслись перед глазами прошедшие годы. Гасан болел. Холодные и голодные дни детства сказалась на его здоровье. Вылечил он его. Ничего не пожалел. Женил, радовался больше, чем он сам. И что? Нелепая смерть… Да пропади они все пропадом!!!
Озверевший Гадир в панике кинулся на Ибиш бея. Но, Ибишу уже ничего не могло помешать. В короткой схватке он вырвал наган из рук пасынка. Гадир кинулся в полуоткрытую дверь, сделав свои последние шаги в этой бренной жизни.
- Сынок! - закричал Ибиш бей.
- Что? - Гадир остановился и невольно повернулся к нему...
Два выстрела, прогремевших за одну минуту, положили начало другой истории...

* * *
Пребывая в опустошенном состоянии, он четко понимал - все слишком далеко зашло. Вот-вот Махмуд приведет сюда людей. И арестуют его. А оттуда еще никого не освободили, и вряд ли даже кто-то думает об этом. Он - враг народа! Ему всего сорок три года. Жить да радоваться, но видимо, судьба ему уготовила другую учесть… Выбора не оставила никакого.
Смирился Ибиш бей. Действовать надо было на опережение. Наган бросил рядом с бездыханным телом Гадира и поторопился на луг, где Гашга с нетерпением должен был его ждать, чтобы вместе пойти домой. Коня на месте не оказалось. Наверное, мальчишки забрали.
Стараясь сохранять самообладание, побежал домой. Тярджа его встретила у входа во двор. Приказала дочке нести воду и что-нибудь, чтобы он мог вытереться.
- Где Гашга? - взволнованно спросил Ибиш бей.
- Вот, стоит, - жена ответила, - что случилось?
- Мало времени, собери что-нибудь, с собой возьму...
- Что случилось? На тебя лица нет. - Тярджа не скрывала своего волнения.
- Отец, иди, воду принесла, - подала голос дочь.
- Сейчас, дочка, - повернул голову к жене, - я застрелил Гадира...
- Как? - Тярджа чуть не потеряла рассудок.
- Не время сейчас об этом говорить. Где мальчишки?
- Где-то здесь, - еле выдавила жена.
- Отправь к Гюльсум, и пусть побудут там. Басти останется с тобой. Потом расскажу, когда все немного успокоится. Мне надо уходить.
Тярджа больше ничего не спросила и пошла в дом собирать мужа в неизвестную дорогу. Бей умылся, поцеловал дочку и велел найти братьев и отвести к старшей сестре. Вопросы задавать не принято было.
Басти восприняла это, как желание сестры повидаться с братиками, и немедля позвала ребятишек. Ей и самой хотелось увидеть сестру. Через несколько минут Ибиш бей, обнимая ничего не подозревавших детей, как можно спокойнее сказал:
- Гюльсум передайте привет. Басти, ты вернись сегодня, мальчики останутся там. Потом вернутся.
Мальчики радостно улыбнулись и, не теряя времени, направились к калитке. Басти на секунду остановилась, что-то хотела спросить. Но промолчала. Только, положив кувшин на землю, обняла отца за талию маленькими ручками, вздохнула и, отпустив так же быстро, побежала за братьями.
У Ибиш бея сердце колотилось. Смотрел вслед своим ангелочкам и, придя в себя, быстро отправился в дом. Жена его встретила прямо у двери и протянула маленький сверток. Не стала задерживать мужа лишними вопросами, понимая цену каждого мгновения. Бей быстро подошел к старому сундуку, достал свою любимую одежду с красивыми узорами, папаху и небольшой кинжал, доставшийся ему от отца, как семейная реликвия.
Быстро привел себя в порядок, отряхивая папаху, смотрел на жену. Тярджа смотрела на него горящими глазами. Перед ней стоял настоящий бей, мужчина, муж, отец ее детей, смысл ее жизни. И кажется, несмотря на все случившееся, она нисколько не жалела о совместно прожитых годах, хотя понимала - все рухнуло. Спокойной жизни не будет. Значит, судьба ее такая. Лучше недолгая жизнь на свободе, чем неизвестность в казематах. И потому с одобрением приняла его решение. Ибиш бей подошел совсем близко, положил руку на ее большой живот. Оба молчали. Видимо, понимали: больше вместе так тихо и спокойно не смогут постоять.
- Сын родится, - прервал тишину Ибиш бей.
- Знаю, - грустно ответила Тярджа.
- Береги себя и детей. Я постараюсь помочь вам.
- О нас не беспокойся. Не появляйся часто. Хватает вокруг доносчиков. Если детей повидать, то только ночью, чтоб тебя не увидели. А то получится, как у Ахмед бея. Дети на радостях рассказали о встрече с отцом… Сам знаешь, чем все закончилось. Сдали наркому.
- Хорошо, так и поступлю. Детей они не тронут, знаешь. Тебя будут душить, выбивать сведения...
- Не переживай. - Она правой рукой обхватила руку мужа, лежащую на ее животе, и аккуратно убрала. - Иди.
Через несколько минут на этом безлюдном дворе словно вернулись былые времена. Посреди двора стоял огромный темно-рыжий конь, окрыленный видом своего хозяина, он копытом рыл землю. Что он переживал в эти мгновения, только одному Создателю известно. Но конь явно соскучился по приключениям. Понимал, что скоро придется вспомнить свою мощь, скорость, преданность. Ибиш бей еще раз поднял над головой кинжал со сверкающей рукояткой и натянул узду. Гашга, слегка привстав на задние ноги, рванулся в открытую калитку и исчез за поворотом.
Долго доносился издалека стук его мощных копыт. И чем тише он становился, тем грустнее делалось Тярдже. Окончательно рассыпались крупинки ее надежды на семейное счастье. Закрыв калитку, она тихо заплакала. Пустота...
Описывать дальнейшие события не стану. Расскажу лишь, что семью Ибиш бея особо не беспокоили. Боялись и уважали. Народ знал - другого выхода у него не было. Несколько раз устраивали засаду. Ничего не добились. Знали, что он навещает детей, но когда и как? Никто не знал. Его искали всюду - у бывших и настоящих друзей, у старшей дочери, у родственников. Тщетно. Осторожным стал Ибиш бей и не проливал ненужной крови. Просто защищал себя и оберегал семью.
Через месяц с лишним в этом доме появился другой мужчина - еще один сын. Тярджа уже знала, как его назвать - Идрис. Отец так захотел. Несколько дней назад глубокой ночью навестив детишек, уходя, сказал:
- Назовешь сына Идрисом.
- Иди, - шепотом произнесла Тярджа, - скоро рассвет.
На этом и расстались.
Жизнь шла, доносчики трудились, стукачи стучали, клеветники выдумывали...
Весть о рождении сына Ибиш бея быстро облетела округу. Жена покойного Гасана, несмотря ни на что, любила Тярджу и принимала ее как свекровь. А ее сын, Али, в память о покойном Гасане звал ее бабушкой. Всенародная любовь к семье Ибиш бея не осталась незамеченной. И приказали Тярдже покинуть дом в короткий срок. Ее ждала ссылка в находящиеся вблизи Араза полупустынные жаркие места. И уже через несколько дней с четырьмя маленькими детьми, на полупустой арбе Тярджа уехала из этих мест. Оставив в Гара даме все и взяв с собой только теплые воспоминания. Дом оставили старшей дочке Гюльсум.
Тярджа была спокойна. Точно знала - муж где-то неподалеку, сопровождает их. К ней не прикрепили сопровождающих, но скрыто следили в надежде, что Ибиш бей выдаст себя, и тогда с ним разберутся. Но бей уже не был таким доверчивым и наивным, как когда-то, когда отдавал свое богатство, рассчитывая на спокойную жизнь. Сейчас он воевал с властью и понимал - осторожность не помешает. Он ни разу не появился в течение всей этой недели, пока семья двигалась к месту ссылки.
Они остановились только на ночлег у сердобольных людей. Тардже эта отдышка давала силу жить. Для грудного ребенка эта жара была невыносима. То плакал, то засыпал, то, лежа в арбе, долго смотрел в небо. А скрип колес уже стал для малыша колыбельной. К этому времени Басти достаточно наплакалась, и если раньше Тярджа отвечала на многочисленные вопросы сыновей, то теперь дочь взяла на себя эту роль. Они точно знали - отца пока не увидят. А в то, что убиты Гасан и Гадир их отцом, просто не верили. Не верили - и все.
Три года пребывания в местах, забытых самим Создателем, не сломали женщину. Наоборот, здесь их меньше беспокоили. Дети быстро нашли язык с местными. Росли. Идрис уже бегал и разговаривал. Подражал старшим. Басти вошла в возраст влюбленности. Тярджа тоже стала забывать о ранах. Тем более, что Ибиш бей все эти годы навещал ее. Правда, дети об этом не знали. Хотя он их часто видел, пусть и на расстоянии. Вести свою семейную жизнь никто им тут не мешал. Добывал, приносил, передавал. Не оставлял семью.
Тярджа долго скрывала от мужа свою беременность. Какие-то смешанные чувства ей мешали об этом говорить. Избавиться от ребенка ради спокойствия мужа не помешало бы. Ведь рождение малыша означает - Ибиш бей жив и навещает семью. Легенда о его гибели в каком-то бою, сочиненная его проверенными друзьями, рухнет.
Когда скрывать стало уже некуда, она встретилась с ним у надежных друзей и рассказала. Ибиш бей обрадовался как ребенок:
- Это так здорово!
- Тебя же не оставят в покое, - с удивлением прервала мужа Тярджа.
После некоторой паузы, Ибиш бей серьезно взглянул на жену и грустно сказал:
- Рано или поздно все всплывет. Вы здесь в нечеловеческих условиях из-за меня. В Аране другая жизнь, школа, колхоз. Здесь вы надолго. Я сдамся. Но с одним условием - чтобы вас вернули домой. На это они пойдут.
Тярджа ушам своим не хотела верить. Думать о какой то другой жизни ей даже в голову не приходило. Потому и пыталась остановить мужа:
- Подумай хорошо...
- Рожай, - голос мужа был тверд.
Спорить было бесполезно...
Жара стояла невыносимой. Басти, собрав братьев, отвела их к соседям. Попросила подождать здесь, что-то пошептала тете Гюлер и поспешила домой. Тетя Гюлер накрыла голову, вымыла руки и пошла за Басти. Еще одна соседка уже была здесь. Басти тоже отправили на улицу, где она с нетерпением стала ждать. Дождалась...
Из маленькой комнаты раздался детский крик. Сестра… Басти аж заплакала. Очень она ждала этого момента и была уверена, что родится сестра. И каждый миг для нее был вечностью. Еле дождалась тетю Гюлер. Наконец-то Басти позвали войти. На ее многозначительный взгляд ответила тетя Гюлер:
- Брат у тебя, Басти. Сколько защитников у тебя!
Девочка растерялась. Но ненадолго. Со слезами в глазах побежала за братьями. Через несколько минут по пыльной дороге бежали четверо детей. Им очень хотелось побыстрее увидеть маленького брата. И маленький Идрис от них не отставал. И уже не младший. Есть, о ком позаботиться. С такими детскими мыслями влетел в комнату и растерянно уставился на мать. А где брат?.. Когда показали крохотный сверток, дрожащим голосом произнес:
- Маленький-то какой!
Тетя Гюлер всех вывела на улицу:
- Идите, играйте...
Люди, хорошо знающие новую власть, не ошиблись. Сначала приходили из местной власти. Убедились - сын родился. Имя - Хасрат. Имя будто предсказывало, как все дальше будет. Так и переводится это имя. Иногда восточные люди поражают своей грустью...
Тярдже ничего не говорили, но передали Ибиш бею страшную весть. Если не сдастся, семья отправится в Сибирь. Такому приговору он уже не мог противостоять. Втайне от жены, хотя она знала о каждом его поступке, согласился. Передал: "Увижу детей в Аране - выйду. Коня не ждите, ружья тоже. Приду с пустыми руками".
Ответили коротко: "Будут в Аране твои дети!"
Властям нужно было докладывать "наверх", потому спешно Тярджу с малышами отправили в Аран. Дали новую арбу, вола помоложе и пожелали "счастливого пути". В этой скрытой игре не чувствовалось ни малейшего блефа. Все эти дни Ибиш бей сопровождал семью. Его не трогали. Приказ был. Верили и знали - не обманет. И сейчас, пока волы пили и отдыхали, а мать кормила младенца, Ибиш бей неподалеку, сидя на коне, наблюдал за ними, как три года назад. Три года назад было грустнее, хотя сейчас предстояло расставание…
Ибиш бей оставит коня и седло другу. Гашга переживет расставание с хозяином чуть больше месяца. От тоски просто перестанет есть и пить...
Но сегодня идиллия. Дети бегают, радуются. Совсем мало осталось до дома. И даже змеи не смели потревожить единения отца с детьми, куда-то исчезли...
Когда Тярджа увидела Кеюк издалека, у нее колени затряслись. Смотрела вдаль. Там проскакал Гашга. Точно, он! Недалеко высохшее русло Яман гобусу. Конь словно звал ее на последнюю встречу с Ибиш беем. Придумав что-то невнятное, обратилась к Бести:
- Скоро буду, покорми ребят. - И достала хлеб, вчера ночью переданный ей мужем. - Смотри за Хасратом.
Тярджа шла и плакала. Она увидит мужа в последний раз.
Их встреча длилась совсем недолго. Никто не знает, о чем они говорили. Но по возвращении, она сняла с волов ярмо и разрешила детям побегать еще некоторое время. А они даже не догадывались, что прощаются с отцом…
А Ибиш бей, забыв напрочь о мужской стойкости, тихо плакал, провожая своих ангелочков мокрыми от слез глазами.
Условный знак - удаляющиеся шаги Гашги был последней весточкой о муже. За эти минуты Тярджа постарела. Сгибаясь под тяжестью жизни, запрягала волов. Слезы струились по пылающим щекам. Басти успокаивала плачущего Хасрата. Исмаил, старший, ей помогал. Маил, второй сын, что-то показывал Идрису вдали. Идрис был счастлив. Возможность увидеть отчий дом, который он только рисовал в своем детском воображении, затмило все.
Он даже не догадывался, что его ждет впереди. Ему придется с матерью и сестрами пережить смерть троих братьев. Если Исмаил в Великую Отечественную пропадет без вести, то в общем горе и в силу своей юности он переживет это легко. Но потом, возвращаясь из армии домой, Маил умрет по дороге, а семнадцатилетний Хасрат от неизвестной болезни скоропостижно уйдет из жизни, сидя под большим тутовым деревом. И два этих события произойдут в течение месяца.
У сестер же более-менее все сложится хорошо. Но все это произойдет лет через семнадцать. Пока же он хочет домой, о котором просто мечтает и воображает по-детски сказочно…
Солнце уже садилось, когда они въехали в село. Их встречали всем селом. Плакали, обнимали, радовались. Проводили до дверей родного дома. Гюльсум с удивлением смотрела на своих братьев и сестру. Слезы лились ручьями.
Впервые за последние годы семья воссоединилась. Правда, без отца.
Ухаживала Гюльсум за домом как могла и сберегла отчий дом с достоинством. То, что возвращается мать, передали ей надежные люди. И она незаметно для всех готовилась к встрече.
Малыши быстро освоились, будто никуда и не уезжали. Наполненный детскими криками и весельем, дом быстро потеплел и ожил, обнял, как и в былые времена, своим уютом…
Тярджа, проводив последних гостей, устало опустилась на палас возле сыновей, которые, прижавшись друг-другу, мирно сопели. Басти легла на тахту и заснула, как когда-то у отца на руках.
Глядя в маленькое окошко, как смотрела прежде в ожидании мужа, Тярджа заплакала от отчаяния. Маленький Хасрат на удивление тихо спал в старой деревянной колыбели. Все ее дети выросли в этой колыбели...
Эта история - одна из многих историй сломанных в те годы судеб. Каждая по-своему трагична. Но годы стирают из памяти страдания...
Заканчивая, хочу сказать несколько слов о дальнейшей судьбе героев повествования. О сыновьях уже рассказал - судьба отняла их у Тярджи. О судьбе мужа до конца своих дней она так ничего и не узнала, и ушла, унеся с собой всю свою нерастраченную женскую любовь...
На деревенском кладбище под молодым чинаром есть пять могил. Дерево посадил Идрис сразу после смерти двух братьев. Четверо детей и мать теперь навеки вместе. Но всех теперь уже не собрать. Исмаил пропал без вести в Великую отечественную войну. О судьбе Ибиш бея стало известно только в девяностых годах - его расстреляли в 1938-м как врага народа, а после распада СССР реабилитировали. Гюльсум дожила почти до девяноста лет и в окружении внуков спокойно ушла из жизни в начале нового века. Басти же еще жива. У нее уже взрослые правнуки.
Надо сказать, что по настоянию Тярджи Идрис женился на сестре вдовы Маила. Они вырастили шестерых детей - четверых дочерей и двоих сыновей. Идрис тяжело переживал смерть жены. После ее ухода он не протянул долго, и покинул этот мир в 2002-м году.
Младший сын Идриса, то есть я, и поведал вам эту историю - историю двух выстрелов…
Ильгам Идрисоглу Брест декабрь 2010